Znaczenie bioróżnorodności w rozwijaniu systemów rolnictwa regenatywnego

Tereny rolnicze to nie tylko miejsce produkcji żywności. To także przestrzeń do życia dla wielu organizmów żywych. Czas na lepsze połączenie wizji produkcji rolnej z ochroną i zachowaniem bioróżnorodności.

Co jest ważne?

Wizja rolnictwa, sposób w jaki prowadzona jest produkcja żywności, a nawet jego odbiór społeczny nieustanie się zmieniają. Technologie, stosowane zaledwie kilka lat temu, dziś przechodzą do lamusa. Również w rolnictwie widać nieprawdopodobne zmiany: nowoczesne, wydajne maszyny, środki ochrony roślin, systemy zarządzania, nawigacje satelitarne. To już codzienność i wydawałoby się, że nie potrzeba niczego więcej. Pojawia się nawet myśl, że jesteśmy w stanie produkować, jak chcemy i co tylko chcemy. Przez skupienie się na aspektach technologicznych zapomnieliśmy zupełnie o tym, co jest podstawowym filarem produkcji żywności – przyroda i środowisko, a wraz z nią gleba, krajobraz, powietrze. Bioróżnorodność, a więc różnorodność organizmów otaczających rolnika, ich relacje oraz funkcje grają pierwszoplanową rolę dla rolnika. Przywrócenie ich znaczenia to jeden z elementów rolnictwa regeneracyjnego, a więc takiego, które naprawia i odtwarza utracone zasoby.

Gleba

Rolnictwo regeneracyjne to nowe określenie na taki sposób gospodarowania, który prowadzi do odbudowy życia biologicznego na obszarze gospodarstwa. W efekcie takich działań zyskać może rolnik – bo będzie mógł osiągać wyższy zysk mniejszym nakładem – a także przyroda. Pierwszym i najważniejszym obszarem, który można w ten sposób usprawnić to gleba.  Zasiedlona jest ona przez miliony organizmów, których znaczenie jest tak wielkie, że uznawane są jako nieodzowna część składowa gleby. Bez nich nie mogłoby się rozłożyć nic co do niej trafia. Grzyby, bakterie, dżdżownice, a nawet krety odpowiadają za obieg materii pozwalając rozwijać się kolejnym pokoleniom roślin. Zróżnicowanie i aktywność organizmów glebowych pozwala hamować rozwój roślinnych patogenów, stymulować rozwój korzeni, zapewniać dostępność pokarmu, zwiększać odporność na stres.  Powszechnie uważa się, że aktywność i ilość organizmów glebowych rośnie wraz z ilością glebowej substancji organicznej. I tu niestety w wielu polskich gospodarstwach pojawia się problem i zarówno potencjalne znaczenie rolnictwa regeneracyjnego. W Polsce od lat obserwowany jest spadek ilości glebowej materii organicznej. Do przyczyn należałoby zaliczyć rezygnację z hodowli zwierząt, intensywną uprawę płużną, uprawę roślin degradujących substancję. To ich efektem jest (1) erozja powietrzna- pojawiające się burze piaskowe nad polami; (2)erozja wodna – tworzące się spływy na stokach. Odnotowujemy, że rośliny współcześnie mają trudności ze wschodami w skutek powstawania skorupy lub są nadto wrażliwe na suszę. Wiele praktyk, które doskonale znamy, takich jak prawidłowe zmianowanie roślin, uprawa międzyplonów pomagają zahamować procesy degradacyjne, a stosowane długoterminowo regenerują, tj. przywracają utracone zasoby.

Dżdżownice są dobry wskaźnikiem  życia glebowego

Krajobraz

Na możliwości produkcyjne danego pola wpływ ma nie tylko gleba, ale również krajobraz, który je otacza. Możemy przedstawić dwa skrajne przykłady. Pierwszy, negatywny, w którym w przestrzeni występują wyłącznie wielkoobszarowe pola uprawne. Brak w nim lasów, miedz, oczek wodnych, pojedynczych drzew, nieużytków. Jednym słowem rolnicza pustynia. Drugi pozytywny w odbiorze typ krajobraz jest bardzo zróżnicowany. Występują w nim wszystkie z wymienionych wyżej elementów. Zabierają co prawda trochę przestrzeni produkcyjnej, ale za to zapewniają wiele istotnych funkcji. Wymieńmy kilka z nich.

Zróżnicowany krajobraz to ostoja bioróżnorodności dzikiej flory i fauny. To tutaj ptaki, w tym te drapieżne, znajdują możliwość zakładania gniazd i żerowania. Myszołów, błotniak, pustułka obserwują pola uprawne i wyłapują gryzonie, z którymi trudno sobie w jakikolwiek inny sposób poradzić. Podobnie pliszki żółte, skowronki czy dzierzby gąsiorki pomagają w redukcji szkodników owadzich.

Pasy zadrzewień rozsiane w okolicy zmniejszają siłę wiatru. Ogranicza to erozję i podnosi lokalnie temperaturę.

Oczka wodne pomagają w retencji wody, a także są siedliskiem płazów – żab i ropuch – zjadających owadzie szkodniki upraw.

Regeneracja polega na pozostawieniu gleb marginalnych, na przywrócaniu i urozmaiceniu elementów krajobrazu. Mogą być to działania mocno integrujące w dotychczasowy układ. Nasadzenia drzew, współrzędna uprawa roślin i drzew (agroleśnictwo), tworzenie ekologicznych użytków zielonych. W efekcie korzystają różne grupy zwierząt, także owady zapylające.

Owady zapylające

To nie tylko pszczoła miodna, ale cała, spora grupa owadów. Dzięki ich pracy otrzymujemy wyższe plony, zwłaszcza roślin oleistych i białkowych. Szacuje się, że aż 264 gatunki roślin uprawianych na świecie jest całkowicie lub częściowo uzależnionych od zapylania, a około 1/10 masy żywności na świecie pochodzi z roślin zapylanych przez owady. Zatem miejsca ich liczniejszego występowania są dobrem nas wszystkich. Uwielbiają kwietne łąki, a czasami wystarczy wąski pas pełnej dzikich kwiatów miedzy. Dobrostan zapylaczy istotnie zależy od odpowiedzialnego stosowania środków ochrony roślin. Warto je więc stosować racjonalnie i odpowiedzialnie.

Bioróżnorodność w naszym interesie

Model rolnictwa, w którym następowało stopniowe pogorszenie właściwości gleby, uproszczenie krajobrazu i zmniejszanie różnorodności organizmów potrzebuje zmiany i odwrócenia procesów, które trwały w ostatnich kilkudziesięciu latach. Bioróżnorodność i jej znaczenie nie musi już nigdy więcej występować obok działalności rolnika, a zostać do niego włączona i wykorzystana. Często efektów jej obecności nie widzimy, bo jest zbyt zniszczona lub brak dla niej miejsca w funkcjonujących obecnie systemach produkcji. Żeby to zmienić, w pierwszej kolejności musimy zacząć od jej zregenerowania i rolnictwa regeneracyjnego, które pozwoli to osiągnąć.

Gąsiorek pomaga rolnikowi w ograniczaniu gryzoni na polu

Dr inż. Stanisław Świtek
Prof. dr hab. Piotr Tryjanowski
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu