Agroekologia – adaptacja rolnictwa do zmian klimatu, oparta na naturze

Strategia Europejskiego Zielonego Ładu i dążenie Unii do neutralności klimatycznej nakładają na państwa członkowskie i ich obywateli szereg wymogów środowiskowych. Wielu rolników może się z nimi nie zgadzać twierdząc, że są zbyt restrykcyjne, ograniczając możliwości produkcyjne. Jednakże zagrożenia, jakim każdego roku stawiają czoła (klęski suszy, powodzi, utrata żyzności gleb) pokazują, że powinni już dziś przestawić się na nowy racjonalny i długofalowy model gospodarowania zasobami przyrodniczymi oraz odejść od idei maksymalizacji produkcji, zanim będzie za późno. Indywidualizm w rolnictwie to nie jest dobra droga, zwłaszcza w warunkach globalnego rynku, wzrostu ryzyka zagrożeń środowiskowych, a ostatnio pandemii wirusa SARS-CoV-2. O sile rolnictwa w przyszłości będzie decydować wysoka jakość żywności oraz skuteczne zrzeszanie się rolników, ale także bazująca na zaufaniu współpraca z przetwórcami, konsumentami i turystami przy wsparciu nauki i doradztwa. Czy stać nas na taką dojrzałość ponad politycznymi i partykularnymi podziałami?

Zintegrowana produkcja mieszana (roślinno-zwierzęca) oraz utrzymywanie zadrzewień śródpolnych są ważnym elementem agroekologicznego systemu produkcji

Agroekologia zyskała na znaczeniu w ostatnich trzech dekadach jako metoda reorganizacji rolnictwa, zapewniająca godne warunki życia mieszkańcom wsi oraz dostarczająca środowiskowych i zdrowotnych korzyści rolnikom, jak i konsumentom. Eksperci pracujący na rzecz Organizacji Narodów Zjednoczonych, w tym FAO uznają, że agroekologia ma kluczowe znaczenie dla sprawiedliwej transformacji systemów żywnościowych świata. Komisja Europejska uważa agroekologię za jedną z kluczowych zrównoważonych praktyk realizujących cele Wspólnej Polityki Rolnej, a państwa członkowskie muszą zapewnić jej wdrożenie w ramach Planów Strategicznych. Co więc dokładnie oznacza agroekologia, czy jest właściwie rozumiana, jakie są problemy z wdrażaniem jej zasad w rolnictwie?

Jedna z definicji określa agroekologię jako „stosowanie ekologicznych koncepcji i zasad w celu wdrożenia i utrzymania zrównoważonych agroekosystemów” (Altieri 1995). Ten sens jest bliski koncepcji rolnictwa ekologicznego, więc wiele osób uznaje je za pojęcia tożsame. Agroekologię przyjęło się uważać od wielu dekad za ekologię rolniczą, w szczególności jest to bardzo widoczne w gronie akademickim uczelni, gdzie rozumiana jest jako „nauka badająca współzależności między żywymi organizmami pól uprawnych oraz wpływ na te współzależności zmian siedliska wskutek zabiegów melioracyjnych, agrotechnicznych, emisji przemysłowych i skażeń komunalnych” (źródło: Wikipedia). Tym samym zawęża się ją do integrowanej ochrony roślin. Natomiast na poziomie międzynarodowym wyodrębniły się trzy wymiary agroekologii, odwołujące się do (1) dyscypliny naukowej, (2) technologii rolniczej/systemu rolniczego i (3) ruchu społecznego. Drugi wymiar odnosi się do gospodarowania, ukierunkowanego na ograniczenie nakładów zewnętrznych, użycie naturalnych substancji i procesów oraz wykorzystanie zasad obiegu zamkniętego i zróżnicowania produkcji. Trzeci wymiar jest wyrazem sprzeciwu drobnych rolników i konsumentów przeciwko rolnictwu przemysłowemu i promuje lokalne systemy produkujące żywność wysokiej jakości, sprawiedliwość społeczną, suwerenność żywności (prawo do samostanowienia polityki żywnościowej), a także prawo do wiedzy i zachowania własnej kultury. Ruch ten jest też często określany jako „agroekologia chłopska”. Odmienność interpretacji agroekologii przez różne instytucje i państwa oraz przywłaszczanie nazwy przez wielkie korporacje żywnościowe spowodowały, że organizacje międzynarodowe podjęły w ostatnich latach próbę opracowania spójnej całościowej koncepcji. Efektem pracy ekspertów FAO i HLPE (Wezel 2020) jest sporządzenie listy 13 zasad agroekologii: (1) recykling, czyli wytwarzanie energii odnawialnej w gospodarstwach oraz stosowanie zasad obiegu zamkniętego biomasy i składników pokarmowych, (2) ograniczenie nakładów zewnętrznych oraz wzrost samowystarczalności gospodarstw, (3) poprawa stanu gleby – żyzności, zawartości materii organicznej, (4) zdrowie i dobrostan zwierząt (5) bioróżnorodność w skali pola, gospodarstwa i krajobrazu, (6) synergia (zarządzanie interakcjami) – współoddziaływanie elementów w systemie rolniczym np. roślin we wzbogaconym płodozmianie, drzew i roślin/zwierząt w systemie rolno-leśnym, roślin i zwierząt w systemach produkcji mieszanej, (7) zróżnicowanie produkcji, (8) współtworzenie wiedzy – oddolne opracowanie innowacji w lokalnych uwarunkowaniach, oparte na transferze wiedzy pomiędzy rolnikami przy współpracy naukowców, doradców i innych interesariuszy (transdyscyplinarność), (9) uczestnictwo w życiu społecznym oraz zapewnienie bezpieczeństwa żywności – zbudowanie lokalnego systemu żywnościowego, respektującego prawa społeczne oraz dostarczającego wystarczającej, bezpiecznej i odżywczej żywności, zaspokajającej potrzeby żywieniowe i preferencje, (10) sprawiedliwość – równe traktowanie wszystkich podmiotów łańcucha dostaw żywności oraz poszanowanie praw własności intelektualnej, (11) budowanie relacji producentów rolnych z konsumentami oznacza budowanie zaufania, tworzenie gęstej sieci dystrybucji żywności, krótkich łańcuchów dostaw, (12) zrównoważone gospodarowanie gruntami i zasobami naturalnymi na obszarach rolnych, (13) partycypacja obywatelska w tworzeniu systemu żywnościowego.  

Bioróżnorodność i struktura rolna wielu polskich gospodarstw sprzyja agroekologicznemu modelowi produkcji

Stosowanie się do powyższych zasad pozwala na transformację systemów rolno-żywnościowych do modelu zrównoważonego i odpornego na zmiany, ale ponieważ są to systemy zdecentralizowane, konkretne działania adaptacyjne muszą uwzględniać lokalne uwarunkowania środowiskowe, ekonomiczne i społeczne. Poleganie na zewnętrznych opiniach i gotowych rozwiązaniach producentów maszyn i środków produkcji nie spełnia już swojej roli w takim modelu. Innowacje muszą mieć charakter oddolny, inkluzyjny i partycypacyjny, rolnicy powinni mieć możliwość wymiany wiedzy i danych bez ograniczeń licencyjnych narzucanych przez ich dostawców. Transformacja w kierunku agroekologii może dotyczyć zarówno małych, jak i dużych gospodarstw. Pomimo wielu barier w polskim sektorze rolnym, potencjalnie ograniczających innowacyjność w warunkach zmian klimatu (niski kapitał ekonomiczny i ludzki, słaba konkurencyjność, brak zaufania, rozdrobniona struktura agrarna, niska świadomość środowiskowa rolników i konsumentów), tradycyjny rodzinny model rolnictwa może okazać się szansą na zachowanie zasobów naturalnych i zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego w nadchodzącej erze katastrofy klimatycznej.

dr Robert Borek
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach
Fot. R. Borek